VK Architects & Engineers
Subtiel kleurgebruik en kunstwerk helpen way finding in lichtrijk ziekenhuis
VK Architects & Engineers is een autoriteit wanneer het op de zorgsector aankomt. Een duurzaam antwoord bieden op de vraagstelling waarbij functionaliteit en design hand in hand gaan is hun missie in elk project dat ze aangaan. Dit was ook niet anders toen de overkoepelende vzw Emmaüs, de grootste private zorggroep in Vlaanderen, een wedstrijd uitschreef voor een nieuwbouwproject waarin het drie campussen wou verenigen in één groot centraal ziekenhuis. Sint-Maarten is niet alleen een mooi object in het omringende landschap geworden, het zit bovendien zo ingenieus in elkaar dat de zorg er zowel voor de patiënt als voor de zorgverstrekker en de bezoeker bijzonder gestroomlijnd verloopt.
Door de versnippering van drie campussen – twee in Mechelen, één in Duffel – drong de wens zich op om alles te verenigen op één site. Dat betekent, met uitzondering van dialyse, een full option ziekenhuis van maar liefst 750 bedden met zowel een ambulant deel als een klinische afdeling. En met ruimte voor nevenfuncties zoals een stille ruimte, conferentiezaal, fysiotherapie en labo. Aan de rand van Mechelen, dichtbij uitvalswegen, een kleinschalige wijk en een bos, beschikte opdrachtgever vzw Emmaüs over een uitgelezen perceel. De grote uitdaging bestond erin om dit nieuwe gebouw, ondanks het uitgebreide programma, toch zo compact mogelijk te houden. In zijn ontwerp baseerde VK zich op het uitgewerkte organigram en een conceptnota van het ziekenhuis. Vanuit hun ervaring kozen ze voor een heel pragmatische benadering, waarmee ze het bestuur wisten te overtuigen: ‘een leesbaar object in het landschap’.
Alle mogelijke flows werden in onderling overleg zodanig uitgepuurd opdat de logica gerespecteerd zou worden. De werking van het ziekenhuis en de vlotte circulatie primeren nu eenmaal. De no-nonsense oplossing zit hem in 2 structurerende en ruimtelijke assen. Enerzijds een centrale ruggengraat die de verticale en horizontale circulatie verzamelt en die de hoofdas vormt waaraan alle diensten zijn gehecht als een Tetris bord. Zowel ambulante en klinische zorg werden gescheiden, als chronische en acute zieken. Per zorgvloer werden hospitalisatie-afdelingen verzameld en verticaal verbonden met de medisch-technische diensten in de sokkel. Naast deze architecturale ruggengraat die het ziekenhuis verdeelt, loopt dwars van voor naar achteren de publieke zorgboulevard. Deze start van bij de inkomhal en vormt functioneel de scheiding tussen het grotere acute en medisch-technische gedeelte links en de zachtere functies zoals psychiatrie, materniteit en revalidatie rechts van de boulevard. Om het ziekenhuis overzicht en oriëntatie te bieden en alle ruimtes van daglicht te voorzien, werden ruime patio’s als buitenkamers geïntegreerd. Ze creëren transparantie – elke ruimte in dit ziekenhuis heeft contact met daglicht – en helpen de campus ‘leesbaar’ te maken. Op die glazen ruggengraat kwam als zeefdruk een kunstwerk van Koen Van den Broeck waar je, door de patio’s heen, ten allen tijde zicht op hebt. ‘Sampled’, een combinatie van eerder werk, draagt bij aan de gemeenschap op verschillende lagen. Het helpt de oriëntatie omdat je, afhankelijk van welke fractie van het kunstwerk je te zien krijgt, weet waar je je bevindt. Anderzijds werkt het verstrooiend en stressverlagend waardoor dit het helende karakter van het ziekenhuis benadrukt.
Behalve het kunstwerk, helpt subtiel kleurgebruik binnenin de way finding in het ziekenhuis. Primaire kleuren duiden op de as met acute diensten, secundaire kleuren geven dan weer de niet acute diensten aan. In totaal zijn er vijf kleuren gebruikt die, omwille van de lichtinval, bovendien een warmere tint kennen langs de noordzijde en de iets koudere versie langs de zuidzijde. De kleuren zijn niet alleen zichtbaar in het schilderwerk maar eveneens in de verlichting. Bij valavond is de kleurverdeling als geheugensteuntje van buitenaf dan ook duidelijk zichtbaar door de glazen voorgevel.
Om het gebouw als object in het landschap te accentueren, werd in materialisatie gekozen voor een witte gevel in prefab betonelementen met wisselende voegen. De patio’s aan beide zijden van de ruggengraat, zorgen ervoor dat dit geen groot monolithische volume is geworden, maar wel een eenvoudig leesbare en solide architectuur. De specifieke zonwering, bestaande uit aluminium lamellen die volgens een uitgekiend patroon werden gebogen, geeft dit gebouw een tweede laag, een soort van fragiele huid. Die zorgt enerzijds voor zonwering en privacy van buitenaf, maar verstoort op geen enkel moment de transparantie van binnen naar buiten. De grootste spaties tussen de lamellen kwamen daar waar de patiënt, zowel rechtstaand als vanuit het bed, maximaal zicht heeft op de buitenomgeving. Tegelijkertijd dienen de onderste als borstwering voor het externe onderhoudspad. De lamellen zijn een voorbeeld van hoe VK tracht om functionaliteit en design te verenigen. Enerzijds vormen ze een architecturaal beeld waarin de poëzie van het gebouw vervat zit, maar anderzijds werd de functie ervan vooraf goed uitgedokterd. Door de hellingsgraad zo te berekenen, blijft het doorzicht intact en een goed binnenklimaat bewaard. VK zorgde voor een kleine nuance in het minder acute deel van het gebouw. Daar is de gevel kleinschaliger en iets meer residentieel opgevat waardoor het net iets makkelijker aansluiting vindt bij de villawijk die eraan grenst.
De inkom van het gebouw ligt tegenover het ‘groene’ parkeergebouw dat door de begroeiing aan de gevels en het groendak als buffer werkt naar de drukke uitvalsweg. De hoofdinkom van het ziekenhuis wordt geaccentueerd door de grote luifel. Daar net voor is een bushalte waardoor bezoekers droog op- en afstappen. Opzij van het gebouw is ook een inrit naar het logistieke gedeelte ondergronds in een verlaagde patio. Dat geldt trouwens voor alle patio’s waardoor de -1 nergens zo aanvoelt. Met bovendien telkens rechtstreeks toegang tot een ingesloten buitenterras zijn het zelfs de meest aangename ruimtes. De patio’s zijn overal gelijkaardig van sfeer, maar hebben wel hun eigenheid doordat de buitenaanleg en afmetingen telkens subtiel verschillen.
Het glazen volume in de voorgevel omvat zowel het gelijkvloers als de +1 en wordt gedragen door de zichtbare en specifieke kolommen die over beide verdiepingen doorlopen en als draagstructuur dienen voor het gebouw. Daardoor ontstaat een royale vide binnenin die mee vorm en ademruimte geeft. In deze sokkel zijn de poliklinieken en het dagziekenhuis gehuisvest. Pas vanaf de tweede verdieping krijg je verpleegafdelingen en dat over de volgende drie verdiepingen.
Veel aandacht is gegaan naar licht, zowel natuurlijk als kunstlicht. Niet alleen voor patiënt en bezoeker, maar ook voor personeel en artsen. Zo is bijvoorbeeld elke operatiezaal uitgerust met een flexibele lichtstrook boven het steriel veld, waardoor de behandelende arts zelf kan beslissen welke kleurnuance hij of zij kiest. VK heeft ook sterk ingezet op gescheiden circulatie. Zo is het perfect mogelijk om een patiënt vanuit zijn kamer via de liften tot in het operatiekwartier te vervoeren zonder dat die met publiek in contact komt. Dit is uniek in Vlaanderen.
Een ander aandachtspunt voor VK betreffende het comfort van de patiënt, was de kamerindeling. Hier werd de eenpersoonskamer gespiegeld voor het creëren van een tweepersoonskamer. Daardoor beschikken beide patiënten niet alleen over een eigen sanitaire cel, maar elk ook over een volwaardig zicht naar buiten. VK begeleidde ook mee het interieur dat zoveel mogelijk neutraal werd gehouden en waarbij hygiëne een belangrijke rol speelt. Neutraal wit met uitzondering van kleuraccenten in de verlichting en de wanden om aan te geven welke dienst je nadert. Over het algemeen kunnen we spreken over een gradatie in kleuren van helder wit in de publieke zones naar steeds meer kleur naarmate je verder doordringt in de private ruimtes. Ook de vloeren geven die gradatie aan. HPL wanden met houtimitatie geven dan weer mee warmte aan de kamers, net als de huiselijke loungezetel. Andere kleuraccenten vinden we terug in de kussens van de bijzondere zitmeubels bij de inkom en de inschrijvingen. Die zitmeubels hebben een rug met een bijzondere gebogen vorm waardoor ze de circulatie in de zorgboulevard mee begeleiden. Het meubilair in het algemeen is naar een hoger niveau gebracht waardoor het meer wegheeft van een hotel dan van een klassiek ziekenhuis.
Het toont mee aan hoe vooruitstrevend en flexibel het ontwerp van VK in 2008 al was. Ondanks dat er vanwege medische evoluties tijdens de bouw nog functies van plaats zijn gewisseld, bleef het concept en de werking zoals voorzien in het wedstrijdontwerp, staan als een (zieken)huis. De vlotte en logische circulatie is zeker één van de troeven van dit ziekenhuis. Dat het gebouw ook een sterke identiteit heeft en een oase van licht, zicht en rust brengt, wordt door iedereen gesmaakt. Het bevordert zowel het herstel van de patiënt als het algemene welzijn van de bezoeker en de zorgverstrekkende. Al deze factoren maken van het AZ Sint-Maarten een aangename helende omgeving en eentje die zonder probleem klaar is voor de toekomst.
Tekst: Sam Paret
Foto’s: VK Architects & Engineers