Plano architecten
Nu en dan duiken er in de carrière van een architect projecten op die sociaal beroeren. Vaak zijn dat projecten die je doet als investering in jezelf. Om uit te leren en nieuwe paden te bewandelen. De circuskerk in Malem is dat voor Plano architecten zeker geweest. Het is de kers op de taart van een uitgebreid participatief onderzoek om voor Malem een visie als stad van de toekomst uit te werken.
Alles begon met een uitnodiging van kunstenares Elly Van Eeghem op een moment dat er van een architectuurwedstrijd voor de kerk nog geen sprake was. “Zij was bezig met de opstart van een kunstproject in Malem. Dat is een tuinwijk bij Gent die, omringd door de meanderende Leie, een soort eilandje vormt. En sinds een paar jaar ook figuurlijk, want de winkeltjes van weleer zijn verdwenen en de kerk en school stonden al een tijdje leeg, op uitzondering van een enkele kunstenaar na. Vanwege de problematieken die dat met zich meebrengt, wou Elly samen met de buurtbewoners nadenken over de toekomstige stad aan de hand van een artistiek project waarvoor ze ook architecturale input wou. Wij zijn daarop ingegaan en deden samen met haar een jaar lang een participatief traject in de buurt rond co-creatie van de publieke ruimte. Heel erg boeiend!”
Het is op het einde van dat jaar dat de kerk van Malem werd verkocht aan de Circusplaneet met hulp van subsidies van de stad Gent. Via via verneemt Plano architecten dat daarvoor een ontwerpwedstrijd wordt uitgeschreven. Ze twijfelen geen moment en gaan zich presenteren. “Hoewel we een klein bureau zijn en nog geen dergelijk project hadden gedaan, waren we toch overtuigd dat we een meerwaarde konden bieden gezien we door dat kunsttraject de context heel goed kenden. Uiteindelijk wonnen we met het concept en de belofte om het programma dat door hen ruw was uitgeschreven participatief te gaan benaderen en daarbij terug te koppelen aan ons voorafgaande traject. Een kerk is immers gevoelige materie gezien het voor buurtbewoners gelijk staat aan de plek waar ze belangrijke momenten in hun leven hebben beleefd. Dat wilden we respecteren en tegelijkertijd polsen waar de buurt nood aan had. Behalve de vormelijke context is immers vooral de menselijke context in dit project van belang.”
Plano architecten daagde in dit geval ook de Circusplaneet zelf uit en motiveerde hen om verder te gaan dan louter een open kerk te zijn waarin hun circusschool werd opgenomen. Een plek voor de buurt aanbieden en diversiteit stimuleren zit namelijk al in hun DNA vervat. Een oproep die de Circusplaneet graag beantwoorde. De opdrachtgever en de architect bleken meteen een goede match want ook Plano architecten gaat graag participatief tewerk bij het ontwerpproces. “Niet alleen gingen we bij alle medewerkers en trainers langs, we gingen ook naar voorstellingen om ons de wereld van het circus eigen te maken. We trokken met het bestuur zelfs samen naar Bristol en Parijs waar er reeds een heuse traditie is van circusscholen. In Frankrijk heb je veel grote scholen waar we inspiratie opdeden en in Engeland zijn er meerdere referenties van het herbestemmen van kerken voor deze doeleinden. We zijn dus heel grondig tewerk gegaan. Het lijkt nu alsof ons ontwerp heel subtiel is en eigenlijk is dat ook zo, maar het voldoet aan alles waar de opdrachtgever nood aan had. En dat zou ons zonder grondige inleving nooit zijn gelukt. Bovendien is het vaak zo dat ontwerpen die er heel eenvoudig uitzien, meestal heel goed zijn.”
Kerken hebben uit zichzelf al een bepaalde uitstraling en Plano architecten hecht veel waarde aan de esthetiek van dergelijke panden. Het sprak dus voor zich dat ze zoveel mogelijk daarvan wilden behouden en zaken die goed waren versterken. Het gevraagde programma realiseerden ze met kleine ingrepen die ze zelf ‘complimenten voor het gebouw’ noemen en die niet onomkeerbaar zijn. De grote zaal waar ze kunnen oefenen en voorstellingen geven, is heel open en flexibel ingericht. Vanwege het intensief gebruik kwam daar een nieuwe vloer met vloerverwarming. Omwille van de hardheid is gekozen voor een gepolierde betonvloer terwijl voor de inkom de oude tegels werden gerecupereerd. Er is ook onderzoek gedaan naar alle circustechnieken en maximale draagkrachten die nodig waren om alle oefeningen aan te kunnen. Door de goede structuur van het bestaande gebouw hoefden ze geen nieuwe ontdubbelde structuur te voorzien. Er kwam een stalen rigstructuur die mooi opgaat in het lijnenspel van het plafond. Die dient zowel om alle toestellen aan te bevestigen als om verlichting indirect te laten werken. De grote zaal is met witte muren en metallic raamwerk als een neutraal canvas waarbij de theatrale rode gordijnen en de circusartiesten zelf met hun attributen voor een kleurrijke invulling zorgen.
Een ingreep die ze wel deden was het bouwen van twee muurtjes in de zijbeuken om aparte kleedkamers voor jongens en meisjes te kunnen voorzien. Door de strategische positie en de afgeronde koppen van de zaal zitten die muren doorgaans echter verborgen achter de gordijnen. Om de andere broodnodige functies in het gebouw te stoppen, koos Plano architecten voor een grote ontdubbelde stalen glazen wand die de zaal en de foyer en kantoren zowel thermisch als akoestisch van elkaar scheidt. De kantoren kennen een geborgen setting doordat ze op het verlengde oksaal zijn geplaatst waardoor ze eveneens een leuk perspectief op de kerk bieden. Ook de ontvangstruimte eronder is daardoor op menselijke schaal. En voor die laatste zagen ze dan weer mogelijkheden in dubbel gebruik, want wanneer er geen voorstellingen zijn, doet de foyer dienst als buurtcafetaria.
Het subtiel transparanter maken en vooral het betrekken van de buurt bij de nieuwe invulling, was een belangrijk aandachtspunt voor Plano architecten. “Een massief gebouw als een kerk is automatisch een introvert gebouw dat naar de hemel is gericht. Een van de eerste ingrepen die we deden, was daarom de zware eiken poort vooraan permanent openzetten. Dat kon door een glazen deur die we twee meter dieper staken. Nu nodigt het al meer uit doordat je activiteit ziet. Dat wekt je nieuwsgierigheid. Daarnaast konden we van Monumentenzorg, die we heel erg bij het proces betrokken, verkrijgen dat we ook opzij drie openingen mochten maken. Zo is er een directe toegang naar de foyer/buurtcafetaria zonder dat je door de zaal moet en een directe link met de school ernaast waardoor kruisbestuiving mogelijk is.”
De school is immers later in het proces ook via een architectuurwedstrijd uitbesteed. Die werd gewonnen door NERO architecten met wie ze zoveel mogelijk hebben samengewerkt voor de buurt. Zij geloven dat het complementaire functies zijn en door ze bij elkaar te betrekken, blazen beide projecten de buurt letterlijk nieuw leven in. Ziedaar de waarde van architecten die in de eerste plaats ontwerpen in functie van de sociale context. “In deze is het zaak je als architect sober op te stellen, vaak is dat tegen onze natuur in. En toch haalden we uit dit project net heel veel voldoening. In de eerste plaats omdat het gebouw functioneert zoals het moet functioneren en maximaal ingezet wordt voor de buurt. En vervolgens dat dit en onze aanpak ook door externen wordt gesmaakt. Zo schopten we het, samen met NERO architecten, tot de 3 finalisten van de Architectuur Prijs Gent omwille van de innovatieve totstandkoming en onze langdurige betrokkenheid. Dat hadden we nooit verwacht, zeker niet met prestigieuze projecten als De Waalse Krook en de Boekentoren. En we haalden ook zilver op de Belgian Building Awards. Die erkenningen zijn het mooiste compliment dat we konden krijgen.”
Tekst: Sam Paret
Foto’s: Johnny Umans